De bruine rat: waarom komen we nooit van ze af en wat moeten we doen om overlast te beperken?

Een echte commensaal

De bruine rat is, net als de door de moderne ontbossing bijna uitgestorven schaamluis, een dier dat geheel van de mens afhankelijk is. Diverse wetenschappers menen  dat de bruine rat zonder de mens niet in de vrije natuur kan overleven. Anders dan de bloedzuigende schaamluis ondervinden we als mens niet direct een nadeel van de aanwezigheid van de bruine rat. Het is dan ook geen parasiet, maar een commensaal. Iemand waarmee je samenleeft, maar waarvan je als persoon geen direct voordeel of direct nadeel ondervindt. Wel kunnen bruine ratten ziekten verspreiden en schade veroorzaken. Reden genoeg om ze goed onder de duim te houden.

Waarom vinden we ratten altijd in de buurt van mensen?

Hier is maar een antwoord op te geven: voedsel. Bruine ratten eten graag exact hetzelfde als mensen. Uit experimenten uit de jaren 50 bleek dat ze zaken zoals roerei, macaroni met kaas, gekookte aardappelen, mais en havermout erg graag lusten. Ik denk dat als het experiment nu herhaalt gaat worden ongetwijfeld Big Mac’s, hotwings, pizza’s en een kapsalonnetje boven aan de lijst staan. Alhoewel mens en bruine rat graag hetzelfde eten heeft dit voedsel bij de bruine rat een totaal ander effect dan bij de mens. Waar het bij de mens leidt tot obesitas en een lager libido, spoort het de bruine rat juist aan tot het krijgen van extra jongen.

Veel voedsel, veel ratten en het McClintock-effect

Alle onderzoeken wijzen uit dat het aantal bruine ratten in een gebied direct samenhangt met de hoeveelheid beschikbaar voedsel. Veel voedsel betekent veel bruine ratten, weinig voedsel betekent weinig bruine ratten. Alleen in een onbeschutte, sterk versteende omgeving zonder graafmogelijkheden en beschutting komen bruine ratten maar weinig voor. De hoeveelheid voedsel heeft  een effect op de sociale structuur van een bruine rattenpopulatie. Wanneer er een overvloed aan voedsel is, of wanneer het aantal bruine ratten als gevolg van een vervolgingscampagne sterk is gedaald, gebeurt er iets opmerkelijks. Net als mensenvrouwtjes in kloosters, gevangenissen, studentenhuizen en bordelen stemmen de rattenvrouwtjes hun voortplantingscycli door middel van oestrogeensynchronisatie op elkaar af. Het voordeel van dit McClintock-effect is dat de rattenvrouwtjes tegelijk hun jongen krijgen. Gaat een  van de vrouwtjes dood dan wordt de zorg door een van de andere vrouwtjes overgenomen. De overlevingskans van een jonge bruine rat stijgt zo van 28 naar 80%!

Vijftig tinten bruin

Heeft een bruine rattenpopulatie eenmaal zijn maximale grootte bereikt, dan verandert de sociale structuur. De dikste vrouwtjes en dikste mannetjes ontpoppen zich tot dominante ratten. Zij pikken het beste voedsel in en gaan eten op de beste momenten. Ook bepalen ze wie er in de rattenharem eet, paart of vruchtbaar is. Omdat bruine ratten echte nachtdieren zijn zie je ze overdag in principe niet. Wanneer een rattenpopulatie echter in het “Dom/Sub” stadium is worden de subratten gedwongen om overdag hun eten te gaan zoeken en dit op linke plekjes te nuttigen. Af en toe loopt dit dan ook verkeerd af:  

Voorzichtige types

Ratten leven in kolonies in holen. In principe komen ze eigenlijk niet verder dan 30-40 meter vanaf hun hol. Wanneer er een voedselbron aanwezig is, in de vorm van bijvoorbeeld een afvalcontainer, dan bestaat hun leven boven de grond alleen uit enkele dagelijkse loopjes van hun hol naar de afvalcontainer en weer terug. Voordat een bruine rat zijn of haar hol uitkomt wordt eerst uitgebreid de omgeving  gecontroleerd. Elk nieuw voorwerp wordt met de groots mogelijke argwaan benaderd. Daarom is het heel lastig om een rat met een val te vangen. Ook onbekend voedsel wordt letterlijk mondjesmaat genuttigd. Stel dat het giftig is! Pas als blijkt dat nieuw voedsel geen negatief effect heeft wordt er meer van gegeten. Dit is ook de reden dat rattengif pas na een paar dagen of een week effect heeft. Zou het direct werken dan zouden de ratten het zeker mijden. 

Ratten bestrijden of onder de duim houden?

Ratten zijn compleet afhankelijk van mensen en hebben hun gehele levenswijze op ons aangepast. Ze eten hetzelfde als wij, leven vlak bij ons en zijn bestand tegen vervolging. Zolang er mensen zijn, zullen er ratten zijn. Grootschalige vervolging door de inzet van klemmen en gif zorgen in eerste instantie voor een afname van het aantal dieren, maar door het McClintock-effect zijn de populaties weer snel op peil. Ook treedt resistentie op tegen gif. Het is dan ook uitgesloten dat we bruine ratten kunnen uitroeien. Er is maar een manier om een rattenpopulatie binnen de perken te houden en dat is zorgen dat er minder voedsel voor ze beschikbaar is. 

Dus:

Gooi nooit eten naar buiten, breng overtollig brood naar een broodcontainer en breng afval altijd naar een afvalcontainer. Alleen zo kunnen we het aantal van deze commensalen binnen de perken houden!
 

Blog van de stadsecoloog
Martin is stadsecoloog bij gemeente Den Haag. Via deze blog vertelt Martin maandelijks wat er speelt in de Haagse stadsnatuur. Ontdek de wondere wereld van het Haagse groen! Wil je meer blogs van Martin lezen? Kijk dan eens in onze rubriek Op pad met Martin